کرامت انسانی
کرامت انسانی به معنی بزرگواری و ارزش و حرمت داشتن همه انسان‌ها است. به گفته علامه طباطبائی، آیات مختلفی از قرآن مانند آیه ۷۰ سوره اسراء و ۱۳ سوره حجرات به کرامت انسان اشاره دارد. امام علی(ع) نیز در نامه به مالک اشتر، بر احترام و حفظ حرمت غیرمسلمانان تأکید نموده است.
مفسران در ذاتی یا اکتسابی بودن کرامت انسان اختلاف نظر دارند؛ برخی مانند علامه طباطبائی و سید محمدحسین فضل‌الله قائل به کرامت ذاتی همه انسان‌ها هستند. در مقابل، مفسرانی همچون شیخ طوسی و زمخشری قائل به کرامت اکتسابی هستند که شامل قابلیت‌های بالقوه انسان، مانند تقوا، ایمان و کارهای خوب او می‌شود.
در قانون اساسی ایران و بسیاری از کنوانسیون‌های بین‌المللی مانند اعلامیه حقوق بشر به موضوع کرامت انسانی اشاره شده است.
مفهوم‌شناسی
کرامت انسانی، به معنی حرمت انسان است که در همه انسان‌ها وجود دارد. امانوئل کانت، فیلسوف آلمانی، در نظریه خود به نام «خودمختاریِ اخلاقی» معتقد است کرامت انسانی، آن نوع حرمت و ارزشی است که کلیه افراد به لحاظ استقلال ذاتی و توانایی اخلاقی که دارند، به صورت یکسان از آن برخوردارند. کرامت در لغت به معنای بزرگواری، بزرگی کردن، سخاوت، شرافت و دوری از پستی و فرومایگی آمده‌است. ایت الله جوادی املی از مفسران بزرگ شیعی براین باور است که واژه کرامت از واژه های پربرکت عربی است که معادل فارسی ندارد و در فارسی باید چند کلمه با هم جمع و کنار هم گذاشته شود تا گویای معنای کرامت باشد. وی هم چنان تاکید دارد که كريم غير از كبير و عظيم است و كريم معنايى دارد كه شايد در فارسى معادل بسيط نداشته باشد. درباره کرامت انسانی، با وجود اهمیت آن در قوانین و کنوانسیون‌های بین‌المللی، در هیچیک از این قوانین تعریفی ارائه نشده است.
جایگاه و اهمیت
«وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلَی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا»
(به راستی فرزندان آدم را گرامی داشتیم، و آنان را در خشکی و دریا [بر مرکب‌هایی که در اختیارشان گذاشتیم] سوار کردیم، و به آنان از نعمت‌های پاکیزه روزی بخشیدیم، و آنان را بر بسیاری از آفریده‌های خود برتری کامل دادیم).
آیه ۷۰ سوره اسراء به صراحت به موضوع کرامت انسان اشاره دارد. به گفته علامه طباطبائی، مفسر شیعه، در آیات مختلفی مانند آیه ۳۰ سوره بقره و ۱۳ سوره حجرات نیز درباره کرامت انسان سخن گفته شده است. در آیه ۷۰ سوره اسراء، به گرامی داشتن انسان‌ها اشاره شده و جایگاه انسان در آفرینش و امتیازاتش بر دیگر موجودات ذکر شده است. به نظر محمدتقی جعفری، کرامت انسانی یکی از اصول بنیادین و ثابت برای حقوق انسان‌ها در طول تاریخ است. جوادی آملی، مفسر شیعه، هدف انبيا را به كرامت رساندن انسان‌ها و دور کردن آنها از پستی و لئامت می‌داند.
در روایاتی از معصومان نیز درباره حفظ کرامت انسانی و احترام به افراد جامعه توجه شده است؛ از جمله برخاستن پیامبر(ص) به احترام تشییع جنازه یک یهودی. پیامبر اسلام در پاسخ به سؤال صحابه در این باره، تصریح کرد که هر گاه جنازه‌ای دیدید به‌احترام آن از جا برخیزید. امام علی(ع) نیز در نامه به مالک اشتر، بر لزوم حفظ احترام و حرمت غیرمسلمانان سفارش کرده است.
کرامت انسان در اصل دوم قانون اساسی ایران و بسیاری از کنوانسیون‌های بین‌المللی مورد اشاره قرار گرفت؛ از جمله در اعلامیه حقوق بشر (مصوب ۱۹۴۸ میلادی)، حقوق انسان و احترام به آن، فارغ از نژاد، رنگ، جنس، زبان، مذهب و... مورد تأکید قرار گرفته و در مقدمه اعلامیه اسلامی حقوق بشر (مصوب ۱۹۹۰ میلادی) نیز منشأ و مبدأ اعطای این کرامت، خداوند دانسته شده است.
جایگاه کرامت انسانی در فقه
پذیرش کرامت انسانی در استنباط برخی از احکام تأثیرگذار بوده است. به گفته محمدهادی معرفت، فقیه و قرآن‌پژوه معاصر، بسیاری از فتاوای فقهی با توجه مسئله کرامت انسان تبیین شده است؛ مانند شخصی که در کما است و پزشکان از او قطع امید کرده‌اند اما کرامت انسان اقتضا می‌کند او را نکشند. همچنین ناصر مکارم شیرازی، مرجع تقلید شیعه، معتقد است که از کرامت انسان می‌توان به‌عنوان قاعده‌ای برای حل مسائل جدید فقهی استفاده کرد. یوسف صانعی، از مراجع تقلید، نیز با پذیرش کرامت ذاتی انسان‌ها، به برابری دیه و قصاص مسلمان و غیرمسلمان و همچنین حرمت غیبت غیرمسلمانان قائل شده است.
انواع کرامت انسانی
در میان عالمان مسلمان دو دیدگاه وجود دارد که بر اساس آن گروهی معتقد به کرامت ذاتی همه انسان‌ها هستند و گروه دیگر آن را کرامت اکتسابی می‌دانند که ناشی از عواملی مانند تقوا و ایمان است. علامه طباطبائی، سید محمدحسین فضل‌الله، فقیه شیعه، و ابن‌عاشور، مفسر اهل‌سنت، قائل به کرامت ذاتی انسان هستند و آن را موجودی برتر از سایر مخلوقات دانسته و مطلق بودنِ کرامت در آیه ۷۰ سوره اسراء را دلیل بر ادّعای خود می‌دانند. به نظر مفسران بر اساس این آیه، امتیاز و ویژگی انسان، عقل و اراده او است که اختصاص به انسان دارد و به وسیله آن خوب را از بد تشخیص داده و سبب برتری او بر دیگر موجودات می‌شود. از نظر علامه طباطبائی، این امتیازات شامل همه انسان‌ها (مسلمان و غیرمسلمان) می‌شود؛ زیرا در غیر این صورت خداوند باید در آیه به مؤمنان اشاره می‌کرد نه همه انسان‌ها.
گفته شده از برخی آیات قرآن، کرامت ذاتی انسان استنباط می‌شود و این آیات به ویژگی‌هایی اشاره دارد که در همه انسان‌ها هست مانند آفرینش انسان و تناسب در خلقت او، داشتن روحی خدایی، در خدمت قرار دادن موجودات دیگر برای انسان، جانشین خدا بر زمین و فراهم آوردن اسباب هدایت انسان با فرستادن پیامبران.
مفسران دیگری مانند شیخ طوسی، فقیه و مفسر شیعه، و زمخشری، مفسر اهل‌سنت، قائل به کرامت اکتسابی‌اند و قابلیت‌های بالقوه انسان از جمله تقوا و ایمان را دلیل بر کرامت و برتری او می‌دانند و بر آنند که ممکن است انسان با انجام اعمال ناشایست برتری خود را از دست بدهد. محمدتقی جعفری، فیلسوف شیعه معاصر، این نوع کرامت برای انسان را اختیاری دانسته و «کرامت ارزشی» می‌نامد. به نظر علامه جعفری، ارزش نهایی انسان به کرامت اکتسابی است. عبدالله جوادی آملی و محمدتقی مصباح یزدی، فیلسوف شیعه، نیز کرامت انسان را از نوع اکتسابی می‌دانند.
تک‌نگاری
درباره کرامت انسان کتاب‌هایی نوشته شده است؛ از جمله:
- کتاب کرامت در قرآن تألیف عبدالله جوادی آملی، در سال ۱۳۶۸ش توسط مرکز نشر فرهنگی رجاء چاپ شد. منشأ کرامت، موانع کرامت، کرامت در سخنان علی(ع)، تقوا و کرامت و مراتب آن دو، ابدیت و کرامت، انحصار کرامت در قرآن کریم، علم طریقی و اساس کرامت از مباحث این کتاب است. این کتاب در سال ۱۳۹۵ش به زبان انگلیسی ترجمه و منتشر شد.
- کتاب انسان‌شناسى نوشته محمدتقی مصباح یزدی، جلد سوم از مجموعه کتاب‌های معارف قرآن است که نویسنده آن به دسته‌بندی موضوعی آیات قرآن کریم می‌پردازد. وی در بخشی از کتاب به بررسی آیات مربوط به خلافت الهی و کرامت انسان می‌پردازد. این کتاب در سال ۱۳۸۶ش توسط انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی به چاپ رسید.
- کتاب اصول و مبانی کرامت انسان مجموعه مقالاتی است که در «همایش بین‌المللی امام خمینی و قلمرو دین» ارائه گردید و با دیگر مقالات درباره موضوع کرامت، در چهارده جلد توسط انتشارات چاپ و نشر عروج در سال ۱۳۸۶ش به چاپ رسید.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ فروغی نیا و دیگران، ، ص۱۳۵.
- ↑ حبیب‌زاده، رحیمی‌نژاد، «کرامت انسانی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، ص۵۵-۵۶.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه کرامت.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱۲، ص۵۱۰.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۶، ص۱۰۳.
- ↑ ، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، کرامت در قرآن، ج۱، ص۲۱.
- ↑ حبیب‌زاده، رحیمی‌نژاد، «کرامت انسانی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، ص۵۵.
- ↑ سوره اسراء، آیه ۷۰.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۳، ص۱۵۵.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۸، ص۳۲۶-۳۲۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۲، ص۱۹۶؛ سلطانی، «کرامت انسان از نگاه قرآن»، ص۳۰.
- ↑ جعفری، تکاپوی اندیشه‌ها، ۱۳۷۸ش، ص۳۹۱.
- ↑ جوادی آملی، کرامت در قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۱۳۰.
- ↑ جعفری، پیام خرد، ۱۳۷۷ش، ص۱۱۹-۱۲۳.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۸۵.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، نامه ۵۳، ص۴۲۷.
- ↑ متن قانون اساسی، ۱۳۸۸ش، اصل ۲، ص۲۵.
- ↑ سلیمی، درس‌نامه حقوق بشر از دیدگاه اسلام، ۱۳۹۴ش، ص۴۲.
- ↑ سلیمی، درس‌نامه حقوق بشر از دیدگاه اسلام، ۱۳۹۴ش، ص۲۵۸.
- ↑ فروغی‌نیا و دیگران، «نگرشی به مفهوم کرامت انسانی در پرتو اندیشه‌های فقهی اسلامی»، ص۱۳۲.
- ↑ ، پرتال امام خمینی.
- ↑ رویکردی به حقوق زنان، ۱۳۹۷ش، ص۲۱۲.
- ↑ فضل‌الله، تفسیر من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۴، ص۱۷۹-۱۸۰؛ ابن‌عاشور، التحریر والتنویر، ۱۴۲۰ق، ج۱۴، ص۱۳۰-۱۳۱؛ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۳، ص۱۵۵-۱۵۶.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۶، ص۵۰۳؛ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۳، ص۱۵۵-۱۵۶؛ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۵، ص۱۱۸.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۳، ص۱۵۵.
- ↑ سلیمی زارع، قاضی‌زاده، ، ۱۳۸۶ش، ص۷۲-۷۹.
- ↑ سوره الرحمن، آیه ۱-۳.
- ↑ سوره تین، آیه ۴.
- ↑ سوره حجر، آیه ۲۹.
- ↑ سوره جاثیه، آیه ۱۲-۱۳.
- ↑ سوره انعام، آیه ۱۶۵.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۱۶۴.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۶، ص۵۰۳؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۲۷۳؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۸۱.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۲۷۳-۲۷۴.
- ↑ جعفری، پیام خرد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۷-۱۰۸.
- ↑ جعفری، پیام خرد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۷.
- ↑ جوادی آملی، سیرت الهی انسان در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۳۳۶؛ مصباح یزدی، انسان‌شناسی، ۱۳۹۳ش، ص۳۶۵-۳۶۶.
- ↑ ، سایت گیسوم.
- ↑ ، سایت ایرنا.
- ↑ ، سایت ایرنا.
- ↑ ، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیت‌الله مصباح یزدی.
- ↑ ، سایت پرتال امام خمینی.
- ↑ اصل دوم: جمهوری اسلامی، نظامی است برپایه ایمان به ۱-خدای یکتا....۶-کرامت وارزش والای انسان ... نظرپور، مهدی، آشنایی با قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دفتر نشر معارف، پاییز۱۳۹۶، ص۲۴۴
منابع
- آلوسی، محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، به تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- ، خبرگزاری ایبنا، تاریخ انتشار: ۲۹ مهر ۱۳۹۳ش.
- ابن‌عاشور، محمدطاهر، التحریر والتنویر، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، ۱۴۲۰ق.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، تحقیق محمد زهیر بن ناصر الناصر، بیروت، دار طوق النجاة، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- ، سایت ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۳ تیر ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۰ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم؛ سیرت الهی انسان در قرآن، قم، مرکز نشر اسراء، ج۱۴، ۱۳۹۵ش.
- جوادی آملی، عبدالله، کرامت در قرآن، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، چاپ سوم، ۱۳۶۹ش.
- حبیب‌زاده، محمدجعفر، و اسماعیل رحیمی‌نژاد، ، در فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره۱۱، شماره ۴، زمستان ۱۳۸۴ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- رویکردی به حقوق زنان، قم، فقه الثقلین، ۱۳۹۷ش.
- زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، به تصحیح مصطفی حسین احمد، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
- سلطانی، محمدعلی، ، در مجله آینه پژوهش، شماره ۱۰۲، بهمن و اسفند ۱۳۸۵ش.
- سلیمی، عبدالحکیم، درس‌نامه حقوق بشر از دیدگاه اسلام، قم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، ۱۳۹۴ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، به تصحیح صبحی صالح، قم، موسسه دار الهجره، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه محمدمحسن آقابزرگ تهرانی و تصحیح احمدحبیب عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۳۹۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- عباسی، ولی‌الله، «کرامت انسان و آزادی»، در مجموعه مقالات کرامت انسان در قرآن و سنت، ج۲، تهران، چاپ و نشر عروج، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- فروغی‌نیا، حسین، ملک، سحر و حسینی، فائزه السادات، «نگرشی به مفهوم کرامت انسانی در پرتو اندیشه‌های فقهی اسلامی»، در فصلنامه پژوهش‌های حقوقی قانون یار، شماره ۵، بهار ۱۳۹۸ش.
- فضل‌الله، سید محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک للطباعه و النشر، ۱۴۱۹ق.
- قرآن کریم.
- قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ ششم، ۱۴۱۲ق.
- ، سایت گیسوم، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۰ش.
- متن کامل قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، الهدی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، معارف قرآن ۳؛ انسان‌شناسی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۳ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
- مهرپور، حسین، نظام بین‌المللی حقوق بشر، تهران، اطلاعات، چاپ ششم، ۱۳۹۴ش.
- ، سایت گیسوم، تاریخ بازدید: ۱ مهر ۱۴۰۰ش.
- ، سایت پرتال امام خمینی، تاریخ بازدید: ۱ مهر ۱۴۰۰ش.
پیوند به بیرون